استان آذربایجان شرقی

استان آذربایجان شرقی
کشور	ایران
مرکز	تبریز
مساحت	۴۵٬۴۹۱ کیلومتر مربع
جمعیت	۳٬۶۰۳٬۴۵۶ نفر
تعداد شهرستان	۱۹
تعداد بخش	۴۲
تعداد شهر	۵۸
استاندار	احمد علیرضابیگی
وب‌گاه	استانداری آذربایجان شرقی

استان آذربایجان شرقی یکی از استان‌های جمهوری اسلامی ایران است. این استان بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین استان ناحیهٔ شمال غربی ایران (آذربایجان) محسوب می‌شود. استان آذربایجان شرقی از سمت شمال به جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان، از سمت غرب و جنوب غرب به استان آذربایجان غربی، از سمت شرق به استان اردبیل و از سمت جنوب شرق به استان زنجان محدود شده‌است. این استان دارای آب و هوای سرد کوهستانی بوده و کل محدودهٔ استان را کوه‌ها و ارتفاعات تشکیل داده‌اند. مساحت استان آذربایجان شرقی، ۴۵٬۴۹۱ کیلومتر مربع است که از این جهت، یازدهمین استان بزرگ ایران محسوب می‌شود. این استان محل اتصال دو رشته کوه مهم و اصلی کوه‌های ایران، یعنی البرز و زاگرس است و بلندترین نقطهٔ آن، قلهٔ کوه سهند است. مرکز استان آذربایجان شرقی، کلان‌شهر تبریز است. از شهرهای مهم و اقماری این استان می‌توان به مراغه، مرند، میانه و اهر اشاره کرد.

فهرست مندرجات

[نهفتن]

۱ پیشینه
۲ جغرافیا
- ۲.۱ جغرافیای سیاسی
- ۲.۲ جغرافیای طبیعی
۳ مردم
- ۳.۱ زبان
- ۳.۲ جمعیت
۴ صنعت
۵ گردشگری
- ۵.۱ جاذبه‌های طبیعی
- ۵.۲ جاذبه‌های تاریخی
۶ جستارهای وابسته
۷ پیوند به بیرون
۸ منابع

[ویرایش] پیشینه

مسجد کبود؛ یکی از مساجد تاریخی شهر تبریز.

استان آذربایجان شرقی در گذشته بخشی از سرزمین تاریخی ماد بوده که به «ماد کوچک» شهرت یافته بود. در زمان حکمرانی اسکندر مقدونی بر ایران در ۳۳۱ سال پیش از میلاد، شهربان منطقهٔ ماد کوچک که سرداری به‌نام «آتورپات» یا «آتروپاتن» بوده، علیه اسکندر قیام کرده و با انعقاد پیمانی دست یونانیان را از آذربایجان کوتاه ساخت. اسکندر مقدونی نیز آتروپات را به شرط پیروی از امپراتوری او، در این منطقه باقی نگه داشت.^[۱]

جانشینان اسکندر پس از مرگ وی به جنگ و نزاع با یک‌دیگر پرداختند و در همین دوران بود که آتروپات حاکم منطقهٔ ماد کوچک شد. نام این منطقه نیز به‌جهت تقدیر از زحمات وی در مقابل بیگانگان به «آتروپاتگان» معروف شد. بعدها نیز به نام‌های مختلفی نظیر «آذربادگان» و «آذرآبادگان» مشهور گشت.^[۱]

آذرپاتکان در دورهٔ ساسانیان ساتراپ‌نشین و یکی از مهم‌ترین ایالت‌های ایران بوده که به‌جهت قرارگرفتن آتشکده‌های بزرگ و مشهور نظیر آتشکدهٔ آذرگشسنب در آن به آذربایجان شهرت یافت. پس از ورود اسلام به ایران نیز آذربایجان از مهم‌ترین ایالت‌ها بوده و حوادث تاریخی بسیاری در آن رخ داده‌است.^[۱]

[ویرایش] جغرافیا

[ویرایش] جغرافیای سیاسی

کاخ استانداری آذربایجان شرقی.

استان آذربایجان شرقی با ۴۵٬۴۸۱ کیلومتر مربع مساحت، حدود ۲٫۸ درصد از وسعت کل ایران را به خود اختصاص داده‌است. این استان در شمال غرب کشور و بین مدارهای ۳۶ درجه و ۴۵ دقیقه تا ۳۹ درجه و ۲۶ دقیقهٔ عرض شمالی و نصف‌النهارهای ۴۵ درجه و ۵ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۲۲ دقیقهٔ طول شرقی جای گرفته‌است.^[۲]

استان آذربایجان شرقی ۲۰۰ کیلومتر با جمهوری آذربایجان و ۳۵ کیلومتر با ارمنستان از سمت شمال مرز مشترک دارد. این استان همچنین ۴۲۰ کیلومتر با استان آذربایجان غربی از سمت غرب و جنوب غرب، ۴۰۰ کیلومتر با استان اردبیل از سمت شرق و ۱۴۵ کیلومتر با استان زنجان از سمت جنوب هم‌مرز است.^[۲]

جمهوری آذربایجان	ارمنستان	جمهوری آذربایجان
اردبیل		آذربایجان غربی
	آذربایجان شرقی

زنجان	آذربایجان غربی	آذربایجان غربی

[ویرایش] جغرافیای طبیعی

رشته‌کوه قره‌داغ (ارسباران).

استان آذربایجان شرقی از هفت واحد کوهستانی تشکیل یافته است. رشته‌کوه قره‌داغ (ارسباران) شمالی‌ترین این واحدها بوده که از دیوان‌داغ آغاز شده و به درهٔ رود دره‌رود منهی می‌گردد. رشته‌کوه قوشه‌داغ که از جنوب قره‌داغ شروع شده و به سبلان ختم می‌شود. تودهٔ آتش‌فشانی سبلان که ۴۸۱۱ متر ارتفاع داشته و مرز مشترک میان استان‌های آذربایجان شرقی و اردبیل محسوب می‌شود. رشته‌کوه‌های میشو و مورو که از غرب و مرکز استان آغاز شده و به ارتفاعات عون بن علی و شبلی منتهی می‌شوند. رشته‌کوه بزقوش که با ۳۳۰۳ متر ارتفاع، مرز بین شهرستان‌های میانه و سراب به‌شمار می‌رود. تودهٔ آتش‌فشانی سهند در جنوب تبریز که ۳۷۰۷ متر ارتفاع دارد. رشته‌کوه اربط (تخت سلیمان) که از دامنه‌های جنوبی سهند شروع شده و به سمت جنوب امتداد می‌یابد.^[۲]

[ویرایش] مردم

[ویرایش] زبان

زبان امروزی ساکنان استان آذربایجان شرقی، ترکی آذربایجانی می‌باشد که در نقاط مختلف آن با لهجه‌های گوناگون تلکم می‌شود. زبان نوشتار و رسمی آذربایجان در بیشتر دوره‌های تاریخی آن، زبان آذری بوده‌است. اکثریت قریب به اتفاق نوشته‌ها و آثار مردم این منطقه نیز در دوره‌های مختلف به فارسی و آذری بوده است.

پیش از ورود زبان ترکی به منطقه، زبان گفتاری مردم این منطقه یکی از شاخه‌های زبان مادی بود. زبان مادی مردم منطقه آذربایجان (ماد کوچک) در دوره حکومت ترک‌زبانان توسط ایل‌های ترک که به منطقه آمده بودند، تاتی نامیده شد.^[۳] امروزه تمرکز اصلی مناطقی که زبان تاتی در آن‌ها به‌جا مانده استان‌های قزوین، زنجان، مرکزی و اردبیل است.^[۴] زبان ایرانی باقیمانده در شبه‌جزیره آبشوران در جمهوری آذربایجان نیز که اصطلاحاً تاتی نامیده شده با زبان مادی آذربایجان تفاوت دارد و یکی از گویش‌های زبان فارسی است.^[۵]

تغییر زبان گفتاری از تاتی به ترکی آذربایجانی از زمان تسلط سلجوقیان آغاز شد و در دوره سلطنت ترکمن‌ها و آغاز عصر صفویان بیشتر شهرها و روستاها را شامل شد.^[۶]

سپاهیان بابک خرمدین را در سده‌های ۹ و ۱۰ میلادی نیز همین انبوه مردم ایرانی‌زبان آذربایجان تشکیل می‌دادند.^[۷]

زبان ترکی آذربایجانی از شاخهٔ اغوز زبان‌های ترک‌تبار از گروه زبان‌های آلتایی است. خاستگاه زبان‌های ترکی، استپ‌های جنوب سیبری بوده‌است و گویندگان اصلی آن را ترک تباران تشکیل می‌دهند.

به شهادت پیران قدیم منطقهٔ آذربایجان تا صد سال پیش (دههٔ ۱۹۰۰) گویش‌های آذری ایرانی هنوز در بسیاری^{[بسیاری؟!]} از روستاهای دورافتادهٔ آذربایجان رواج داشت که طی سدهٔ نوزدهم رفته‌رفته با گسترش ارتباطات با شهرها این زبان‌ها در بسیاری از این روستاها تضعیف شد و به مرور رخت برچید ولی هنوز در گوشه و کنار آذربایجان از جمله مناطق هرزند، گلین‌قیه، زنوز، حسنو، کرینگان، پیرامون خلخال و غیره به حیات ضعیف خود ادامه می‌دهد.^[۸]

[ویرایش] جمعیت

برپایهٔ سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۸۵ خورشیدی، جمعیت استان آذربایجان شرقی در این سال بالغ بر ۳٬۵۲۷٬۲۶۷ نفر بوده که ۵ درصد از جمعیت کل ایران را به خود اختصاص داده‌است. برهمین اساس، ۱٬۷۸۰٬۹۹۶ نفر مرد و ۱٬۷۴۶٬۲۷۱ نفر زن در قالب ۹۱۱٬۲۴۱ خانوار ساکن این استان بوده‌اند.^[۹]

در سرشماری سال ۱۳۸۵ خورشیدی، شهرستان تبریز با جمعیتی بالغ بر ۱٬۵۵۷٬۲۴۱ نفر، پرجمعیت‌ترین و شهرستان چاراویماق با جمعیتی بالغ بر ۳۳٬۹۲۱ نفر، کم‌جمعیت‌ترین شهرستان استان آذربایجان شرقی بوده‌است. همچنین در میان شهرهای استان، کلان‌شهر تبریز با ۱٬۳۷۸٬۹۳۵ نفر جمعیت، پرجمعیت‌ترین و شهر نظرکهریزی با ۱٬۱۸۱ نفر جمعیت، کم‌جمعیت‌ترین شهر بوده‌است.^[۹]

ردیف	نام شهر	شهرستان	جمعیت	رتبه در شهرستان
۱	تبریز	تبریز	۱٬۳۷۸٬۹۳۵	۱
۲	مراغه	مراغه	۱۴۶٬۴۰۵	۱
۳	مرند	مرند	۱۱۴٬۱۶۵	۱
۴	میانه	میانه	۸۷٬۳۸۵	۱
۵	اهر	اهر	۸۵٬۷۸۲	۱
۶	بناب	بناب	۷۵٬۳۳۲	۱
۷	سراب	سراب	۴۲٬۰۵۷	۱
۸	آذرشهر	آذرشهر	۳۶٬۴۷۵	۱
۹	هادیشهر	جلفا	۲۷٬۸۴۲	۱
۱۰	عجب‌شیر	عجب‌شیر	۲۶٬۲۳۵	۱
۱۱	سردرود	تبریز	۲۴٬۸۵۳	۲
۱۲	ملکان	ملکان	۲۳٬۹۸۹	۱
۱۳	هشترود	هشترود	۱۸٬۴۱۳	۱
۱۴	بستان‌آباد	بستان‌آباد	۱۶٬۵۹۲	۱
۱۵	اسکو	اسکو	۱۶٬۱۴۰	۱
۱۶	ایلخچی	اسکو	۱۳٬۹۲۷	۲
۱۷	شبستر	شبستر	۱۳٬۸۵۷	۱
۱۸	سهند	اسکو	۱۳٬۶۱۰	۳
۱۹	خسروشهر	تبریز	۱۲٬۷۹۴	۳
۲۰	گوگان	آذرشهر	۱۰٬۹۴۹	۲
۲۱	ممقان	آذرشهر	۱۰٬۸۷۲	۳
۲۲	باسمنج	تبریز	۱۰٬۷۳۶	۴
۲۳	هریس	هریس	۹٬۵۱۳	۱
۲۴	یامچی	مرند	۹٬۳۲۰	۲
۲۵	کلیبر	کلیبر	۹٬۰۳۰	۱
۲۶	شندآباد	شبستر	۸٬۷۹۷	۲
۲۷	صوفیان	شبستر	۸٬۷۳۳	۳
۲۸	کشکسرای	مرند	۷٬۴۳۹	۳
۲۹	تسوج	شبستر	۷٬۳۳۲	۴
۳۰	ترکمانچای	میانه	۶٬۴۳۴	۲
۳۱	کلوانق	هریس	۶٬۳۴۴	۲
۳۲	لیلان	ملکان	۶٬۰۷۹	۲
۳۳	مهربان	سراب	۶٬۰۰۰	۲
۳۴	بخشایش	هریس	۵٬۷۵۲	۳
۳۵	سیس	شبستر	۵٬۱۲۷	۵
۳۶	جلفا	جلفا	۴٬۹۸۳	۲
۳۷	زرنق	هریس	۴٬۷۶۶	۴
۳۸	بناب جدید	مرند	۴٬۴۳۰	۴
۳۹	قره‌آغاج	چاراویماق	۴٬۱۵۷	۱
۴۰	وایقان	شبستر	۴٬۰۹۱	۶
۴۱	شربیان	سراب	۴٬۰۷۴	۳
۴۲	هوراند	اهر	۳٬۸۷۶	۲
۴۳	شرفخانه	شبستر	۳٬۸۷۲	۷
۴۴	خضرلو	عجب‌شیر	۳٬۷۴۶	۲
۴۵	خواجه	هریس	۳٬۷۰۰	۴
۴۶	دوزدوزان	سراب	۳٬۵۵۷	۴
۴۷	ورزقان	ورزقان	۳٬۵۴۹	۱
۴۸	کوزه‌کنان	شبستر	۳٬۵۲۴	۸
۴۹	هرگلان	عجب‌شیر	۳۴۹۴	۳
۵۰	خامنه	شبستر	۲٬۷۵۰	۹
۵۱	زنوز	مرند	۲٬۶۱۸	۵
۵۲	تیکمه‌داش	بستان‌آباد	۲٬۴۶۸	۲
۵۳	آبش‌احمد	کلیبر	۲٬۳۲۹	۲
۵۴	ترک	میانه	۱٬۸۶۹	۳
۵۵	آقکند	میانه	۱٬۸۲۳	۴
۵۶	خاروانا	ورزقان	۱٬۶۴۲	۲
۵۷	خراجو	مراغه	۱٬۴۵۸	۲
۵۸	سیه‌رود	جلفا	۱٬۳۵۴	۳
۵۹	خمارلو	کلیبر	۱٬۲۲۲	۳
۶۰	نظرکهریزی	هشترود	۱٬۱۸۱	۲
۶۱	ملک‌کیان	تبریز	۱٬۱۶۶	۵

[ویرایش] صنعت

نمونه‌ای از قالی تبریز.

استان آذربایجان شرقی به‌جهت تمرکز صنایع بزرگ تولیدی در شهر تبریز، از قطب‌های مهم صنعتی در سطح ایران به‌شمار می‌رود. این استان از لحاظ تعداد کارگاه‌های صنعتی، چهارمین قطب صنعتی کشور پس از استان‌های تهران، اصفهان و خراسان رضوی محسوب می‌شود.^[۱۰]

در استان آذربایجان شرقی ۴۳۴۱ کارگاه تولیدی فعالیت می‌کنند که این تعداد شامل ۸۳۲ کارگاه صنعتی بوده که این استان از این لحاظ، ۵٫۹۹ درصد از کل کارگاه‌های صنعتی ایران را به خود اختصاص داده‌است. در سال ۱۳۷۶ خورشیدی، ارزش مواد تولیدی کارگاه‌های مذکور ۳۳۶۱٫۸ میلیارد ریال و ارزش سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در آن‌ها ۲۴۵۱٫۳ میلیارد ریال بوده‌است.^[۱۰]